Sau giai đoạn tăng trưởng nóng của nền kinh tế tư nhân, bài toán lớn nhất hiện nay với các doanh nghiệp Việt không còn là “thiếu ý tưởng” hay “thiếu thị trường”, mà là thiếu vốn chất lượng và mô hình hợp tác thông minh. Khi môi trường kinh doanh ngày càng cạnh tranh, vốn không chỉ là tiền – mà là công nghệ, quản trị, thị trường và mạng lưới.
Thực tế, trong 5 năm qua, thị trường Việt Nam chứng kiến hàng loạt thương vụ M&A và hợp tác đầu tư quy mô lớn: ThaiBev mua lại Sabeco, SK Group đầu tư vào Masan, Mitsubishi rót vốn vào Vingroup, hay Standard Chartered tham gia đầu tư vào doanh nghiệp năng lượng tái tạo. Nhưng phần lớn dòng vốn này vẫn tập trung ở các tập đoàn lớn. Còn hàng trăm nghìn doanh nghiệp vừa và nhỏ – dù có tiềm năng – lại chưa biết cách gọi vốn, chưa hiểu cấu trúc thương vụ, và sợ “mất quyền kiểm soát”.
Vấn đề không phải doanh nghiệp Việt thiếu cơ hội, mà là thiếu hiểu biết chiến lược về hình thức hợp tác tài chính. Trong kỷ nguyên hội nhập, chủ doanh nghiệp cần biết chọn đúng công cụ vốn cho đúng giai đoạn phát triển, thay vì tìm vốn bằng mọi giá. Và bốn hình thức phổ biến nhất hiện nay – M&A (mua bán, sáp nhập), JV (liên doanh), PPP (hợp tác công tư) và Equity (gọi vốn cổ phần) – chính là những “đường cao tốc” giúp doanh nghiệp bứt phá nếu đi đúng hướng.
- M&A – Khi bạn sẵn sàng đổi quyền kiểm soát để lấy tốc độ
M&A không đơn thuần là “bán công ty”, mà là một chiến lược tăng trưởng. Thay vì tự mở rộng, doanh nghiệp có thể “mua tăng trưởng” thông qua việc sáp nhập, hợp nhất hoặc bán một phần cổ phần cho nhà đầu tư chiến lược.
Thương vụ ThaiBev mua lại 53,59% cổ phần Sabeco trị giá gần 5 tỷ USD năm 2017 là ví dụ kinh điển. Sabeco – doanh nghiệp có thương hiệu mạnh, mạng lưới phân phối rộng – nhưng đang thiếu vốn và quản trị hiện đại. ThaiBev – tập đoàn bia lớn nhất Thái Lan – mang đến nguồn lực tài chính, quản trị, công nghệ marketing và chuỗi cung ứng khu vực. Sự kết hợp này giúp Sabeco tăng biên lợi nhuận, cải thiện quản trị và mở rộng xuất khẩu.
Với doanh nghiệp Việt, M&A là cách nhanh nhất để tái cấu trúc, nâng tầm thương hiệu và mở rộng quy mô. Tuy nhiên, nó cũng đòi hỏi chuẩn bị kỹ: minh bạch tài chính, chuẩn hóa pháp lý và có chiến lược hậu M&A rõ ràng. Rất nhiều doanh nghiệp nhỏ thất bại không phải vì bị thâu tóm, mà vì thiếu năng lực quản trị sau thương vụ. M&A chỉ thành công nếu chủ doanh nghiệp hiểu rõ: mình đang bán gì – cổ phần, thương hiệu, hay quyền kiểm soát?
- JV – Khi bạn muốn “đi cùng nhau để đi xa hơn”
Liên doanh (Joint Venture) là hình thức phổ biến khi hai bên có thế mạnh bổ trợ: một bên có thị trường, bên kia có công nghệ hoặc vốn. Mô hình này giúp giảm rủi ro, chia sẻ chi phí và tận dụng lợi thế của nhau.
Ví dụ, THACO Auto và KIA Motors (Hàn Quốc) đã hợp tác liên doanh trong sản xuất ô tô tại Chu Lai. THACO có hạ tầng, nhân lực, hiểu thị trường Việt Nam; KIA mang công nghệ, thiết kế và thương hiệu. Nhờ JV, cả hai bên đều thắng: KIA nhanh chóng mở rộng thị phần, còn THACO nâng cấp năng lực sản xuất và R&D.
JV đặc biệt phù hợp với doanh nghiệp Việt trong các ngành có yêu cầu kỹ thuật cao hoặc thị trường quốc tế – nơi việc “tự làm một mình” gần như bất khả thi. Nhưng liên doanh cũng cần ràng buộc minh bạch: tỷ lệ góp vốn, quyền biểu quyết, cơ chế rút vốn, chuyển giao công nghệ, và kế hoạch thoái vốn sau thời hạn. JV chỉ bền nếu hai bên chia sẻ cùng tầm nhìn và văn hóa hợp tác.
- PPP – Khi doanh nghiệp muốn hợp tác cùng Nhà nước
Hợp tác công tư (Public–Private Partnership) là mô hình đặc biệt hữu ích trong các lĩnh vực hạ tầng, năng lượng, giáo dục, y tế – nơi Nhà nước có vai trò điều phối, còn khu vực tư nhân mang lại vốn và hiệu quả vận hành.
Tại Việt Nam, nhiều dự án hạ tầng trọng điểm như cao tốc, cảng biển, năng lượng tái tạo, khu công nghiệp… đã bắt đầu áp dụng mô hình PPP. Tuy nhiên, phần lớn mới dừng ở các doanh nghiệp lớn, còn khu vực tư nhân vừa và nhỏ vẫn đứng ngoài cuộc.
Trong bối cảnh ngân sách Nhà nước có hạn, PPP là cơ hội để doanh nghiệp tư nhân tham gia sâu vào các dự án công, vừa tạo lợi nhuận, vừa đóng góp phát triển quốc gia. Quan trọng là doanh nghiệp phải hiểu cấu trúc pháp lý, hợp đồng, rủi ro chia sẻ và cách định giá lợi ích. Những lĩnh vực như chuyển đổi năng lượng, logistics, y tế cộng đồng, và giáo dục nghề đang là “vùng xanh” đầy tiềm năng cho doanh nghiệp Việt bước vào qua PPP.
- Equity – Khi bạn muốn giữ quyền kiểm soát nhưng cần đối tác đồng hành
Gọi vốn cổ phần (Equity) là hình thức linh hoạt và phù hợp với các doanh nghiệp tăng trưởng nhanh, đặc biệt trong công nghệ, dịch vụ và sản xuất xuất khẩu. Nhà đầu tư góp vốn để lấy cổ phần thiểu số, đổi lại doanh nghiệp nhận được không chỉ tiền, mà cả mạng lưới, công nghệ và thị trường.
Ví dụ, SK Group (Hàn Quốc) đầu tư 470 triệu USD vào Masan Group năm 2021, không can thiệp điều hành nhưng hỗ trợ kết nối chiến lược, mở rộng chuỗi giá trị sang năng lượng và tiêu dùng khu vực. Đây là mô hình “Equity hợp tác” – doanh nghiệp Việt giữ quyền kiểm soát, còn nhà đầu tư góp vốn và tri thức để cùng tăng trưởng.
Với SMEs Việt, equity có thể đến từ quỹ đầu tư mạo hiểm (VC), quỹ tư nhân (PE) hoặc các nhà đầu tư chiến lược. Nhưng để hấp dẫn vốn, doanh nghiệp phải minh bạch tài chính, có chiến lược rõ ràng và mô hình kinh doanh có khả năng mở rộng. Nhà đầu tư không tìm doanh nghiệp “đang khó”, mà tìm doanh nghiệp “đang tăng trưởng nhưng thiếu lực đẩy”.
Cấu trúc thương vụ thông minh: 4 nguyên tắc vàng
Dù chọn hình thức nào, chủ doanh nghiệp cần nắm rõ bốn nguyên tắc vàng trong cấu trúc thương vụ:
- Rõ mục tiêu: Gọi vốn để làm gì – mở rộng thị trường, tăng năng lực, hay thoái vốn? Nếu không rõ mục tiêu, rất dễ “bán rẻ tương lai”.
- Minh bạch dữ liệu: Tài chính, tài sản, hợp đồng, nhân sự – tất cả phải được kiểm toán và chuẩn hóa trước khi đàm phán.
- Cơ chế kiểm soát và thoái vốn: Mọi thỏa thuận phải quy định rõ quyền biểu quyết, cách xử lý khi có mâu thuẫn, và phương án thoái vốn công bằng.
- Hậu M&A/JV/Equity: 70% thương vụ thất bại vì không có kế hoạch “100 ngày sau khi ký”. Sau thương vụ, doanh nghiệp cần giữ văn hóa, nhân sự và dòng tiền ổn định.
Vai trò của VAPEDCO: Kiến trúc sư cho thương vụ “win–win”
Trong bối cảnh doanh nghiệp tư nhân đang cần vốn nhưng thiếu kinh nghiệm tài chính, VAPEDCO có thể đóng vai trò “deal architect” – thiết kế, tư vấn và điều phối thương vụ giữa doanh nghiệp Việt và nhà đầu tư.
Trung tâm có thể xây dựng Chương trình “Smart Capital Hub”, cung cấp cho doanh nghiệp:
- Bộ công cụ “Investment Structuring Toolkit” – hướng dẫn chi tiết cách chọn hình thức hợp tác (M&A, JV, PPP, Equity), mẫu hợp đồng cơ bản, quy trình đàm phán, và checklist pháp lý.
- Dịch vụ “Pre-Due Diligence” – rà soát trước khi gọi vốn, giúp doanh nghiệp chuẩn bị hồ sơ tài chính, định giá doanh nghiệp, và kiểm soát rủi ro.
- Diễn đàn “Private Investment Forum” – nơi kết nối doanh nghiệp Việt với quỹ đầu tư, ngân hàng, tập đoàn quốc tế, tạo cơ hội ghép đôi thương vụ thực chất.
Ngoài ra, VAPEDCO có thể hợp tác với hiệp hội ngành, hãng luật, kiểm toán để phát triển mạng lưới chuyên gia tư vấn M&A và đầu tư tư nhân – giúp doanh nghiệp tư nhân nhỏ cũng có thể tiếp cận tri thức và dịch vụ chất lượng cao như tập đoàn lớn.
Kết luận: Gọi vốn là chiến lược, không phải may rủi
Trong nền kinh tế toàn cầu, doanh nghiệp không thể phát triển nếu chỉ dựa vào vốn tự thân. Nhưng gọi vốn không phải là bán mình, mà là biết chia sẻ để lớn nhanh hơn. Sự khác biệt giữa doanh nghiệp thành công và thất bại nằm ở cách họ nhìn nhận vốn: người yếu xem vốn là cứu cánh, người mạnh xem vốn là đòn bẩy.
Một thương vụ tốt là thương vụ mà cả hai bên cùng mạnh hơn sau khi bắt tay. Và để có những thương vụ như thế, doanh nghiệp Việt cần chuẩn bị bài bản: hiểu bản thân, hiểu đối tác, hiểu luật chơi.
Khi có một trung tâm trung lập như VAPEDCO dẫn dắt, kết nối và chuẩn hóa, thị trường vốn tư nhân Việt Nam sẽ bước sang giai đoạn trưởng thành – nơi vốn không chỉ tìm nơi trú ẩn, mà tìm nơi đồng hành.
Bởi trong nền kinh tế mới, “gọi vốn thông minh” không chỉ là kỹ năng tài chính, mà là nghệ thuật chiến lược – nghệ thuật của người làm chủ tương lai doanh nghiệp mình.
